„Nacjonalistyczna prawica musi pokłócić się ze wszystkimi. Inaczej nie potrafi, to leży w jej naturze”

Po tym, co ostatnio zrobił Morawiecki, obraz Polski jest zupełnie inny. Rozróżnienie na skrzydło pragmatyczne i radykalne należy do przeszłości.

A to, że polski premier spotyka się z Le Pen, zostało jednoznacznie zrozumiane w Brukseli czy w Paryżu – Warszawa za prawomocnego rozmówcę i sojusznika uważa kandydatkę we francuskich wyborach prezydenckich, która jest otwarcie antyeuropejska i której przywódcy UE (poza Orbánem) unikają jak ognia. I której jeszcze jakiś czas temu PiS unikało jak ognia. Polska staje ręka w rękę ze skrajną prawicą.

Czytaj także: Jastrzębie PiS rozdziobią Unię? Kaczyński w konflikcie z Brukselą sercem jest po stronie Ziobry

Co dla Polski oznacza fakt, że tzw. skrzydło pragmatyczne na naszych oczach dokonało samolikwidacji?

– Być może Morawiecki myśli, że można puścić wodę, a potem ją zakręcić. I że ma nad tym całkowitą kontrolę. Ale w polityce to znacznie bardziej skomplikowane. Mamy coś takiego jak własna dynamika procesu. Gdy coś się zaczyna, nawet na niby, to działanie prowadzi nas w miejsce, w którym wcale nie chcieliśmy się znaleźć. Historia jest pełna takich przypadków. A tym, który powinni przypomnieć sobie polscy uczniowie czarnoksiężnika, jest przypadek Camerona. Brytyjski premier był proeuropejskim konserwatystą, bardzo umiarkowanym. I tylko po to, żeby rozbroić UKiP i antyeuropejskie skrzydło we własnej partii, które traktował niemal z odrazą, zaczął używać pewnych sformułowań. A potem ogłosił referendum, bo był pewien, że je wygra. Ciąg dalszy znamy – proeuropejski premier wyprowadził swój kraj z Unii w wyniku procesu, który sam rozpoczął.

Amerykańska historyk Barbara Tuchman nazywała podobne działania marszem głupoty. Myśli pan, że to może doprowadzić do wyprowadzenia Polski z UE?

– Nie sądzę, żeby taka była intencja polskiego rządu. Korzyści z przynależności do UE są oczywiste. Po pierwsze, finansowe. To dzięki pieniądzom z Brukseli PiS może finansować swój szczodry program socjalny, to Polska obok Włoch czy Hiszpanii dostaje najwięcej pieniędzy z postcovidowego funduszu odbudowy. Po drugie, polska opinia publiczna jest w trzech czwartych za UE. Dążenie PiS do polexitu wywołałoby konflikt nawet z bardzo dużą częścią własnego elektoratu. No i jest trzeci powód, który każdy zna – geopolityczny. Bez Unii Polska znajdzie się sam na sam z Rosją. I to powinno ostudzić nawet największych radykałów.

Ale, niestety, jednocześnie widzę co innego. Dziesięć lat temu Polska miała wszystkie karty w ręku. Odniosła sukces ekonomiczny, demokratyczny, jej były premier został przewodniczącym Rady Europejskiej. Nie wszystko szło doskonale, nie wszyscy Polacy korzystali z tego sukcesu, ale Polska znowu była naprawdę widoczna na mapie Europy. A dziś ma wrogie relacje ze wszystkimi. Wojuje z Brukselą. Nie znosi rządu w Berlinie. Nienawidzi Moskwy. Jest w konflikcie z Białorusią. Z Francją ciągle iskrzy. Z Ukrainą też nie idzie za dobrze. Po miodowym miesiącu z USA w czasach Trumpa stosunki polsko-amerykańskie niemal nie istnieją. Były otwarcia w kierunku Izraela, ale teraz są tylko awantury. I mógłbym tak wyliczać bez końca, ostatnio udało się Polsce pokłócić nawet z Czechami...

Nie chcę oceniać tych wszystkich przypadków po kolei. Pewnie nie da się mieć dobrych stosunków z Rosją czy Łukaszenką. Chodzi mi raczej o całość – w ciągu tych 10 lat Polska zdołała się pokłócić ze wszystkimi sąsiadami i sojusznikami. To niemały wyczyn. I nie wynika z przypadku.

Mam wrażenie, że ta dzisiejsza wojna z Brukselą jest wyrazem czegoś głębszego, czegoś, co wynika z fundamentów. Ta nacjonalistyczna prawica po prostu musi pokłócić się ze wszystkimi. Inaczej nie potrafi, to leży w jej naturze.

Czytaj też: Maria Peszek: Polska jest dziś w trudnym, bolącym momencie. Bez szansy na łatwe rozwiązanie

Jak mówili starożytni Grecy: „Charakter to przeznaczenie”. Pan zawsze twierdził, że z perspektywy UE kwestie praworządności są znacznie ważniejsze niż te obyczajowe. A tymczasem to właśnie na praworządność PiS z uporem przypuszcza dziś ofensywę.

– PiS kontynuuje swoje pseudoreformy, które odbierają niezawisłość sądów i przeczą zasadzie podziału władzy. To jest niezgodne ze wszystkim, na czym opiera się Unia. Na co Unia mówi: „Nie dostaniecie pieniędzy”. Nie wiemy, jak daleko polski rząd gotowy jest się posunąć. Robi to, co robi, bo chce zachować większość w Sejmie, bo myśli o kolejnych wyborach. Może władza w Polsce doszła do wniosku, że te wybory da się wygrać jedynie po prawej stronie (a jak wiadomo, skrajna prawica ma dziś w Polsce 10 proc.) Ale w tym wszystkim co innego jest najciekawsze. Atak PiS na Brukselę sprawił, że kwestia stosunku do Europy stała się głównym podziałem w polskiej polityce. To już nie jest konflikt między liberałami i konserwatystami jak do niedawna, to Europa stała się kością niezgody. A powrót Donalda Tuska w roli lidera opozycji jeszcze ten podział podkreślił. Są dwie polityki: za Europą oraz przeciw Europie. To samo widzimy na Węgrzech...

Na Węgrzech prawybory opozycji wygrał Péter Márki-Zay, „rozczarowany wyborca Fideszu”, jak sam o sobie mówi. I dziś opozycja ma 4-procentową przewagę nad partią Orbána, który z walki z UE i „wrogami z zagranicy” czyni główny temat swej kampanii wyborczej.

– Węgierska opozycja postanowiła, że jej polityczny punkt ciężkości będzie na centroprawicy, a nie jak dotąd na centrolewicy. Márki-Zay jest chrześcijaninem, ale jednocześnie jest bardzo proeuropejski. I wyborcy centrolewicy – liberałowie z dużych miast, ekologowie, ludzie lewicy – będą proszeni o to, żeby głosować na kandydata, który nie do końca jest w ich guście. Ale jest za to umiarkowany, stawia opór Orbánowi. A po drugie, jest proeuropejski. To jest spoiwo, które ma łączyć opozycję w Polsce i na Węgrzech – idea, że powrót do mainstreamu europejskiego jest priorytetem. Wszystko inne pójdzie za tym. Kwestie obyczajowe czy praworządności zostaną dzięki temu powrotowi uregulowane.

To mnie zaskakuje. Dziesięć lat temu nie uwierzyłbym, że podziały w kwestii europejskiej zastąpią w polityce wewnętrznej tych krajów podział lewica – prawica.

A co oznacza zmiana władzy w Czechach? Media bliskie władzy w Polsce twierdzą, że Petr Fiala, potencjalny nowy premier Czech, będzie prowadził politykę antyeuropejską. I że jego kandydatura sprawiła, że w „korytarzach europarlamentu zapanował popłoch”.

– Nie wiem, skąd takie informacje. Fiala jest eurorealistą. Zaś pozostałe cztery partie potencjalnej koalicji to partie proeuropejskie. Nie sposób sobie wyobrazić, by czeski rząd podzielał linię PiS: nikt w Pradze nie życzy sobie otwartego konfliktu z Brukselą. Babiš zaprosił do swojej kampanii wyborczej Orbána. Przekaz był jasny – będziecie mieli politykę nacjonalistyczno-antyeuropejską. I przegrał.

W ostatni weekend byłem w Bratysławie. Spotkałem się z prezydent Słowacji Zuzaną Čaputovą i wieloma osobami z partii rządzącej Zwyczajni Ludzie. Wszyscy mówili to samo, że Morawiecki ich zaszokował. I nie mają żadnej ochoty iść drogą polską czy węgierską.

Polska idzie na konflikt. A Komisja Europejska nie może zwlekać w nieskończoność. Pewnego dnia trzeba będzie podjąć decyzję: wypłacamy Polsce pieniądze lub nie. Wiadomo też, że sankcje są zawsze ryzykowne. I mogą sprawić, że część Polaków obróci się przeciw UE. Jak to się skończy?

– Tylko kompletny szaleniec może pójść w kierunku polexitu z trzech powodów, które wcześniej wymieniłem. Nie martwi mnie zamierzony polexit, martwią mnie raczej niezamierzone konsekwencje tego, co robi Morawiecki i PiS. Zaczynasz jedno i kończysz z czymś zupełnie innym.

Bez względu na to, co się stanie, polityka antyeuropejska zachowa swą użyteczność. Wojny kulturowe będą trwać i pewnie nawet nabiorą tempa, a nie ma tu lepszego paliwa niż przeciwstawienie dekadenckiej i liberalnej Europy i Polski, w której królują „tradycyjne wartości”.

Oczywiście, nie wszystko zależy od Polski. Ważna jest też dalsza ewolucja UE. Fundusz postcovidowy dokonał czegoś bardzo ważnego: sprawił, że nie ma już podziału Północ – Południe, który istniał od kryzysu finansowego w 2008 r. i miał wielkie znaczenie. Nie wiemy natomiast, jak duża jest determinacja nowego rządu niemieckiego w kwestiach praworządności i dalszej integracji europejskiej. Pani Merkel powiedziała na pożegnanie, że Europa jest na skrzyżowaniu. I nie wiadomo, kto wygra: ci, którzy chcą Europy narodów, czy ci, którzy chcą dalszej integracji.

Nie wiemy, do jakiego stopnia uda się nadać Europie większą spójność, jeśli Warszawa czy Budapeszt nie będą tego chciały. Sądzę, że w końcu wygra Europa wielu prędkości. UE nie ma żadnego interesu w wyrzucaniu Polski i Węgier, choć to kraje bardzo trudne. Poza tym Polska jest zbyt ważna geopolitycznie i symbolicznie. Ale inne państwa będą chciały ściślejszej integracji w obliczu pandemii, wyzwań gospodarczych, geopolitycznych. Każdy, kto po Kabulu myśli, że USA rozwiążą nasze problemy, chyba nic nie widzi. Trump odszedł, ale europejskie problemy bezpieczeństwa pozostały.

Czy PiS w głębi duszy nie chce takiej Europy wielu prędkości? Aby robić, co tylko zechce, a jednocześnie brać pieniądze?

– Europa wielu prędkości będzie miała oczywiste konsekwencje – mniej ingerencji, ale też mniej pieniędzy. Solidarność to zasada polityczna. Redystrybujemy środki, bo mamy wspólną wizję polityczną. A jeśli kogoś więzy polityczne nie interesują, jeśli nade wszystko ceni własną suwerenność, to dostaje tych środków znacznie mniej.

Być może zresztą Morawiecki zrobił taki rachunek – od roku 2004 Polska dostała mnóstwo pieniędzy. Ale ta manna w końcu przestanie spadać z nieba. Za jakiś czas Polska przestanie być beneficjentem netto. Krótko mówiąc, argument finansowy będzie miał coraz mniejsze znaczenie. Miejmy nadzieję, że Unia będzie wtedy nadal istnieć.

Jacques Rupnik (ur. 1950) był doradcą prezydenta Václava Havla, jest jednym z najwybitniejszych znawców Europy Środkowej. Wykładowca Sciences Po. Autor i współautor wielu książek, m.in.: „Les Europeens face à l’élargissement”, „L’Union européenne: ouverture à l’est?”, „L’autre Europe, crise et fin du communisme”, „Le nouveau continent”. Ostatnio wydał „Politique de la democratisation”

Czytaj też: Unia to nie tylko bankomat. „Polexitu próbowałby tylko polityczny samobójca”